خداوند رسول گرامي را از نظر دلسوزي؛ به چوپان گلّه، و نافهمي و بي‏شعوري مشركان را به نافهمي حيوانات تشبيه مي‏كند و آنان را افرادي كور و كر و لال معرفي مي‏نمايد.
1. «وَ اِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالوُا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَينا عَلَيْهِ آبائَنا أَوَلَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلوُنَ شَيْئا وَ لا يَهْتَدُونَ»1.
«وقتي به آنان (مشركان) گفته شود از آنچه خدا فرو فرستاده است پيروي كنيد، مي‏گويند: از (آييني كه) پدران خود را بر آن يافته‏ايم، پيروي مي‏كنيم، هر چند پدران آنها نه چيزي مي‏فهميدند و نه به (حقيقت) راه مي‏بردند».
3. «وَ مَثَلُ الَّذينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِما لا يَسمَعُ اِلاّ دُعاء وَ نِداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُميٌ فَهُمْ لا يَعْقِلونَ»2.
«داستان دعوت كافران بسان كسي است كه بانگ مي‏زند چيزي(گوسفند) را كه نمي‏شنود جز خواندن و فرياد، كافران كر و لال و كورند چيزي نمي‏فهمند».

1. «دعاء» و «نداء» دو واژه عربي است كه در معني صدا زدن و فراخواندن به كار مي‏روند، چيزي كه هست هرگاه كسي را از نزديك بخوانند در آن جا كلمه «دعاء» و هرگاه از نقطه دور صدا بزنند لفظ «نداء» به كار مي‏برند، مثلاً گاهي مي‏گويند: «دَعَوْتُ زيدا» و گاهي مي‏گويند: «ناديت زيدا».
و در آيه كريمه هر دو واژه وارد شده و مقصود از مجموع آن دو، سر و صدا است.
2. «ينعق» از ماده «نعق» گرفته شده كه به معني زجر و بازداري حيوان از انجام كار است، مثلاً آنجا كه حيوان مي‏خواهد بيراهه رود، چوپان داد و فرياد راه مي‏اندازد، در حالي كه حيوان از آن، جز سر و صدا چيزي نمي‏فهمد، و اگر با شنيدن صداي چوپان از راه‏رفتن باز مي‏ايستد، نه اين است كه مقصود چوپان را مي‏فهمد، بلكه يك نوع سرگرداني به آن دست مي‏دهد و متحيّر مي‏ايستد.
قرآن به اين حقيقت با اين جلمه آغاز مي‏كند:
«كَمَثَلِ الَّذي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ اِلاّ دُعاءً وَ نِداءً».
بسان كسي كه حيوان را بانگ مي‏زند در حالي كه حيوان جز سر و صدا چيزي احساس نمي‏كند.
3. «صُمّ» جمع «أصمّ» به معني كر و «بُكْم» جمع «أبكَمْ» به معني لال، «عمي» جمع «أعمي» به معني كور است.
هدف از توصيف افراد با اين صفات، نفي شعور و آگاهي است. مي‏گويند: فلاني كر و لال و كور است، يعني چيزي درك نمي‏كند و لذا در آيه مباركه پس از اين سه وصف مي‏گويد: «فَهُمْ لا يَعْقِلونَ»: «چيزي نمي‏فهمند».
جهت آن نيز روشن است زيرا عقل و خرد از مجاري حس، مايه مي‏گيرد و هرگاه فردي اين سه حس را از دست داد يا از آن‏ها بهره نگرفت، طبعا دستگاه تفكر او نيز تعطيل مي‏شود و در حقيقت آيه مباركه به اين نكته كه در شناخت به آن توجه كامل هست، اشاره مي‏نمايد.
در آيه ديگر نيز حس را مجاري آگاهي معرفي مي‏كند چنان كه مي‏فرمايد:
«وَ اللّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطوُنِ اُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئا وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمعَ وَ الأبْصارِ وَ الأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُروُن»3.
«خدا شما را از شكم مادرانتان بيرون آورد در حالي كه چيزي نمي‏دانستيد براي شما گوشها و چشمها و دلها قرار داد شايد شكرگزار باشيد».
خدا در اين آيه، نخست از ناآگاهي انسان سخن مي‏گويد: «أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ اُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئا». در جمله بعد از ابزار شناخت به نام سمع و بصر و فؤاد ياد مي‏كند، اشاره به اين كه آن ناآگاهي از طريق به كارگيري ابزار شناخت از بين مي‏رود و اگر اين ابزار از دست انسان گرفته شود و يا آنها را به كار نگيرد، در ناداني مطلق فرو مي‏رود.
تا اينجا با لغات و خصوصيات آيه آگاه شديم اكنون به تفسير آيه نخست كه پيرامون نكوهش تقليد است، مي‏پردازيم.

پرورش انسان در نخستين روزهاي زندگي، در پرتو تقليد و پيروي از حركات پدر و مادر صورت مي‏پذيرد و اگر غريزه تقليد در نهاد كودك نبود، او گامي به سوي تكامل بر نمي‏داشت. اين روح «محاكات» است كه هر روز صفحه جديدي در زندگي كودك به روي او مي‏گشايد، ولي بايد توجه نمود كه حس تقليد در نخستين فصول انسان زندگي كاملاً مفيد و سازنده است ولي پس از سپري‏گرديدن چنين مرحله بايد نيروي فكر و انديشه جاي تقليد و محاكات را بگيرد، و از طريق تفكر و تعقل و با آگاهي كامل چيزي را بپذيرد يا رد كند، قرآن در آيات متعددي انسان را به انديشيدن دعوت كرده و از پيروي‏هاي نسنجيده از پدر و مادر و يا محيط، نكوهش نموده است و در آيه‏اي چنين مي‏فرمايد:
«وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ اِنّ السَّمْعَ وَ البَصَرَ وَ الفُؤادَ كُلُّ أُولِئكَ كانَ عَنْهُ مَسؤولاً»4.
«از چيزي كه به آن يقين نداري، پيروي مكن زيرا هر يك از گوشها و چشمها و دل، مسؤول مي‏باشد».
قرآن در بازداري مشركان از پرستش سنگ و گل و چوب و فلز، آنان را به كارگيري نيروي خرد دعوت مي‏كند حتي دعوت به تفكر، اساس دعوت تمام پيامبران الهي را تشكيل مي‏دهد. از باب نمونه:
ابراهيم عليه‏السلام به مشركان عصر خود كه بستگان او بودند، چنين خطاب مي‏كند: «قالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ اِذْ تَدْعُونَ أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ»5.
«آيا آنگاه كه شما بت‏ها را عبادت مي‏كنيد و از آنها درخواست حاجت مي‏نماييد، آنها سخنان شما را مي‏شنوند يا سود و زياني به شما مي‏رسانند؟».
پاسخ مشركان در همه عصرها از عصر ابراهيم عليه‏السلام تا عصر نبي خاتم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله يكي بود، و آن اين كه درست است آنها نه سخن ما را مي‏شنوند و نه سود و زياني به ما مي‏رسانند، اما علت گرايش ما پيروي از روش نياكان است چنان كه مي‏فرمايد:
«قالوُا بَلْ وَجَدْنا آبائنا كَذلكَ يَفْعَلوُنَ»6.
«گفتند: پدرانمان را ديديم چنين مي‏كنند(ما نيز چنين مي‏كنيم).
و لذا مشركان همين منطق را در برابر دعوت پيامبر اسلام به توحيد تكرار كردند و گفتند:
«بَلْ نَتَّبِعْ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آبائَنا»
«از راه پدران خود پيروي مي‏كنيم».
در حقيقت جهان شرك در همه دورانها در مقابل رسالت پيامبران يك منطق پوشالي بيش نداشت و هم اكنون نيز بر همين منطق تكيه مي‏كنيم.
اين همان تقليد كوركورانه و تعصب‏هاي بي‏جا است كه انسان بدون دليل از ديگران پيروي مي‏كند بدون اين كه در عواقب آن بينديشد.
شعراي نغزسرا درباره اين نوع تقليد سرودههايي دارند كه دو بيت را يادآور مي‏شويم:
ناصرخسرو مي‏گويد:
بيان كن حال و جايش را، اگر داني مرا ور نه مپوي اندر ره حكمت، ز تقليد اي پسر عميا سعدي مي‏گويد:
عبادت به تقليد گمراهي است خنك رهروي را كه آگاهي است

در اينجا از يادآوري نكته‏اي ناگزيريم و آن اين كه رجوع به انسان متخصص ارتباطي به تقليد كوركورانه ندارد زيرا در رجوع به متخصص، انسان از دليل اجمالي كه او را بر پيروي از گفتار او دعوت مي‏كند، پيروي مي‏نمايد و آن دليل اجمالي اين است كه او فرد درس‏خوانده و آگاه است و پاسي از عمر خود را در اين راه به كار گرفته و من يك فرد ناآگاهم و ناآگاه بايد مشكلات خود را از طريق رجوع به فرد آگاه برطرف كند.
و به ديگر سخن: زندگي اجتماعي بر اساس تقسيم مسؤوليت‏ها استوار است و هر انساني مسؤوليتي بر عهده گرفته كه بايد ديگران از تجارب و اندوخته علمي او بهره گيرند، از اين جهت پزشك به هنگام ساختن خانه به مهندس و معمار مراجعه كرده و آن دو به هنگام بيماري از دانش پزشك، بهره مي‏گيرند.
مسأله مراجعه به فقيهان آگاه از احكام اسلام بسان مراجعه به پزشك و مهندس است زيرا آنان پاسي از عمر خود را در فراگيري احكام الهي به كار برده و در اين قسمت خبير و متخصص گشته‏اند از اين جهت مهندس و معمار و طبيب و پزشكيار در احكام شرعي بايد به فقيه مراجعه كنند همچنان كه فقيه نيز در رفع نيازهاي زندگي به آنها مراجعه نمايد.
حاصل سخن اين كه بهره‏گيري از دانش انسان‏هاي خبير پيروي نسنجيده و بي‏دليل نيست، بلكه با دليل اجمالي همراه است.
تا اينجا تفسير آيه نخست به پايان رسيد.
اينك به تفسير آيه دوم كه موضوع اصلي است، مي‏پردازيم:
موقعيت پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در برابر مشركان
قرآن براي ترسيم اثرپذيري مشركان در مقابل دعوت پيامبران و مصلحان از تمثيلي بهره مي‏گيرد، و اين تمثيل براي خود اركاني دارد كه به تدريج روشن مي‏گردد. قرآن يادآور مي‏شود كه:
موقعيت مصلحان و صاحبان رسالت‏هاي آسماني در برابر مشركان كوردل كه درباره سخنان پيامبران نمي‏انديشند بسان چوپان دلسوزي است كه بر گلّه داد و فرياد مي‏زند و آنها را از بيراهه‏رفتن باز مي‏دارد. همان‏طور كه گوسفندان از سروصداي چوپان جز داد و فرياد چيزي درك نمي‏كنند، همچنين مشركان دوران رسالت از آيات قرآني و دعوت پيامبر جز الفاظ، چيزي نمي‏شنوند بي آنكه در معاني آنها بينديشند.
در حقيقت اين تشبيه بر دو پايه استوار است.
1. پيامبران صاحب رسالت، بسان سرپرستان دلسوز گلّه‏اند.
2. بهره‏گيري مشركان از اين دعوت‏ها بسان بهره‏گيري گوسفندان از داد و فرياد چوپان است.
وجه شَبَه در هر دو، اين است كه هر دو سرپرست به نجات مورد سرپرستي خود علاقهمند است و در عين حال مورد سرپرستي در هر دو مورد از بهره‏گيري صحيح محروم است و جز يك مشت صداي ممتد چيزي به گوش او فرو نمي‏رود.
اكنون برگرديم آيه را تطبيق كنيم:
«مَثَلُ الَّذِينَ كَفَروُا كَمَثَلِ الَّذي يَنْعِقُ».
با توجه به تقريري كه از مثل كرديم كلمه‏اي در آيه مقدر است و آن «مثلك مع الذين كفروا» يعني موقعيت تو اي رسول خدا در برابر كافران بسان موقعيت چوپان فريادگر است كه داد و فرياد مي‏كند ولي گلّه از داد و فرياد او جز سر و صدا چيزي نمي‏فهمد.
در اين جمله به دو ركن نخست چنين اشاره شده است:
الف: «مَثَلُكَ».
ب: «كَمَثَلِ الّذِي يَنْعِقُ».
و به دو ركن ديگر با جمله‏هاي ديگر اشاره شده است يعني:
«الذين كفروا»
«بما لا يسمع الاّ دعاء و نداء»
از آنجا كه گروه مشركان از ابزار شناخت بهره نمي‏گيرند، قرآن آنها را حكما كر و لال و كور مي‏خواند زيرا فرقي با فاقدان اين ابزار شناخت ندارند، اگر فاقدان ابزار شناخت راهي به حقيقت ندارند آنان نيز به خاطر عدم بهره‏گيري از ابزار شناخت در نتيجه با آنها يكسانند.
در پايان يادآور مي‏شويم تفسيري كه ما انتخاب كرديم، طبرسي7 آن را نخستين تفسير آيه قرار داده، هر چند نظريات ديگري نيز نقل كرده است.
بار ديگر تكرار مي‏كنيم علت تقدير واژه «مثلك» اين است كه منهاي آن، آيه مفهوم صحيحي پيدا نمي‏كند و اگر به ظاهر آيه اكتفا ورزيم، نتيجه اين خواهد بود:
خدا كافران را به چوپان تشبيه مي‏كند و مي‏گويد: «مَثَل الَّذين كفروا كمثل الذي ينعق» در حالي كه واقع تشبيه غير از آن است.
خدا رسول گرامي را از نظر دلسوزي به چوپان گلّه، و نافهمي و بي‏شعوري مشركان را به نافهمي حيوانات تشبيه مي‏كند.
و در حقيقت جمله «مثل الذين كفروا» اشاره به جامعه كافران و مشركان است كه پيامبر در ميان آنان بوده است و در حقيقت چنين مي‏گويد: «مثل اين جامعه با ويژگي‏ي دارد كه (رسول خدا در ميان آنها است)، مثل چوپاني است كه بر سر گوسفندان داد و فرياد مي‏كشد... .